In een interview uit 2010 gaf Josef Pleil — jarenlang voorzitter van de Oostenrijkse Wijnboerenvereniging — een inkijk in de aanloop naar het glycolschandaal van 1985. De kiem werd gelegd in de jaren zeventig, toen kleine boeren in de grensstreken ieder een halve hectare extra mochten aanplanten. Het moest voorkomen dat ze hun heil zouden zoeken op de arbeidsmarkt in Wenen.

Wat begon als een beschermingsmaatregel, leidde binnen vijf jaar tot zo’n 15.000 hectare extra wijngaard. In combinatie met een dalende wijnconsumptie begin jaren tachtig ontstond er een overschot waar niemand raad mee wist.

Ondertussen groeide in Duitsland de vraag naar zoete wijnen. Een handvol ‘praktisch ingestelde’ producenten ging daar op dubieuze wijze op inspelen. Ze voegden diethyleenglycol toe aan goedkope tafelwijn, om deze te laten doorgaan voor hoogwaardige Prädikatwijn — tegen prijzen die te mooi waren om waar te zijn.

Het eerste signaal

In december 1984 meldde een onbekende man zich bij het Landbouw- en Chemisch Instituut in Wenen. Hij had een fles stroperige wijn bij zich en zei met een Duits accent: “Dit is wat ze gebruiken in de Oostenrijkse wijnvervalscene.” Het bleek te gaan om diethyleenglycol — bekend van gebruik in antivries.

Inspecteurs hadden al langer hun bedenkingen. De volumes Prädikatwijn die op de markt kwamen, klopten niet met de natuur. Toch stuitten hun verzoeken om huiszoekingen steevast op juridische bezwaren. Vage vermoedens zijn geen bewijs — en zonder bewijs geen toegang tot de opslagplaatsen.

Diethyleenglycol onder de radar

Hoewel er laboratoriumtests bestonden, lag de detectielimiet in die tijd op 200 mg glycol per liter wijn. Die grens was bekend bij de vervalsers. Ze mengden de aangepaste wijn gewoon met voldoende onvervalste wijn om onder de radar te blijven — in een verhouding van één op tien.

Pas toen de analysemethoden werden aangescherpt, kon men vervalsing al vanaf 5 mg/l herkennen, dankzij gaschromatografie. De reactie liet niet lang op zich wachten. In paniek goten producenten duizenden hectoliters vervuilde wijn door het riool, met overbelasting van waterzuiveringsinstallaties tot gevolg. Wat nog bruikbaar was, werd gedistilleerd tot industriële alcohol.

Van tafelwijn tot kunstproduct

Het hart van de operatie lag in Neder-Oostenrijk en Burgenland. Sommige wijnboeren kregen hulp van chemici, die precies wisten hoeveel glycol nodig was om de wijn dikker en zoeter te maken. Duitse consumenten waren daar destijds dol op.

Maar het bleef niet bij ‘verbetering’ van gewone wijn. Er werden ook literslang vloeistoffen geproduceerd die eruitzagen en smaakten als wijn, zonder dat er ooit een druif aan te pas kwam. Water, wijnsteenzuur, appelzuur, potas, glycerine, hertshoornzout en diethyleenglycol — alles werd gemengd tot een drinkbaar ogend eindproduct.

Glycol is giftig. De wettelijke limiet ligt op 16 gram per liter, een dosis die in extreme gevallen dodelijk kan zijn. In een ijswijn uit Burgenland werd ooit precies dat gehalte aangetroffen. Toch bleven de meeste concentraties laag. En dat beperkte de schade — al kwamen misselijkheid en nierklachten geregeld voor. Ernstige vergiftigingen zijn niet gedocumenteerd.

Huiszoekingen bij wijnboeren

De situatie escaleerde pas echt toen een wijnboer een opvallend grote hoeveelheid antivries wilde opvoeren voor belastingaftrek. Hij beschikte slechts over een kleine tractor, wat vragen opriep bij de fiscus. Vanaf april 1985 startten gerichte inspecties bij wijnbedrijven. In het dorp Apetlon werden bij de eerste controle 34 van de 38 wijnmonsters positief getest op diethyleenglycol. Ook in Podersdorf trof men hetzelfde patroon aan.

Op 23 april sloeg het Ministerie van Landbouw officieel alarm. De waarschuwing tegen zogenaamde glycolwijnen luidde het begin in van een grootschalig onderzoek. In totaal voerden 55 rechercheurs 850 huiszoekingen uit bij wijnboeren, handelaren en chemische leveranciers. In juli 1985 en februari 1986 werden tachtig verdachten aangehouden.

Er werd ruim 23 miljoen liter wijn in beslag genomen. Het werkelijke volume van de vervalste wijnen kon echter nooit met zekerheid worden vastgesteld. Onderzoekers vermoeden dat er sinds 1976 minstens 340 ton diethyleenglycol aan wijn is toegevoegd.

Verspreiding naar Duitsland

Een grensoverschrijdend schandaal

De affaire bleef niet beperkt tot Oostenrijk. Veel van de vervalste wijn vond zijn weg naar Duitsland, waar sommige partijen nog verder werden aangepast. Grote wijnbottelaars uit Rijnland-Palts mengden Duitse wijn illegaal met glycolwijn uit Oostenrijk.

Onder andere het bedrijf Pieroth kwam onder vuur te liggen. Hoewel ze ontkenden betrokken te zijn, voerden Duitse autoriteiten intensief onderzoek uit. De media-aandacht volgde snel. Op 12 juli 1985 kopte Bild: “Antivrieswijn op oma’s verjaardagsfeest – 11 vergiftigd.”

De berichtgeving sloeg hard in. Niet alleen in Duitsland, maar in heel Europa en daarbuiten. Zelfs de New York Times plaatste het verhaal op de voorpagina. De Amerikaanse autoriteiten (BATF) gaven opdracht om alle Oostenrijkse wijnen uit de schappen te halen.

Strafrechtelijke vervolging

Na maanden van onderzoek werden in totaal 325 officiële klachten ingediend. Er volgden 52 aanklachten wegens overtreding van de Voedsel- en Wijnwet, en 21 zaken wegens georganiseerde fraude. Getuigenverklaringen wijzen erop dat al sinds 1976 kleine hoeveelheden glycol werden gebruikt, met een duidelijke piek tussen 1980 en 1984.

Volgens betrokkenen ging het om pure hebzucht. Met verfijnde methodes en veel ervaring werd fraude op grote schaal toegepast. Exporttanks waren zodanig aangepast dat de monsterkraan niet in verbinding stond met de rest van de tank, maar met een aparte container van 200 liter met zuivere wijn. Zo misleidde men de controles.

Sommige verdachten kregen celstraffen tot acht jaar. Eén producent pleegde zelfmoord. Grote handelshuizen raakten in opspraak of gingen failliet, ook als ze niet direct betrokken waren. Vertrouwen was onherstelbaar beschadigd.

Imagoschade voor de Oostenrijkse wijnsector

De reputatieschade was immens. In de Verenigde Staten greep de FBI in toen de Oostenrijkse politicus Alois Mock van plan was om tijdens een bezoek aan president Ronald Reagan een fles Oostenrijkse wijn cadeau te doen. De situatie was pijnlijk — en tekenend voor hoe ernstig het vertrouwen geschaad was.

De export stortte in. Binnen enkele dagen zakte de buitenlandse verkoop van Oostenrijkse wijn met 95 procent. Om het tij te keren werd eind 1986 de Österreich Wein Marketing GmbH (ÖWM) opgericht. De organisatie kreeg als taak het imago van Oostenrijkse wijn te herstellen, met campagnes die benadrukten dat er structureel iets veranderd was.

Die verandering kreeg vorm met een ingrijpende wetswijziging. Eind augustus 1985 nam de Nationale Raad een nieuwe wijnwet aan, die in eigen land werd omschreven als de strengste ter wereld. Elke fles moest vanaf dat moment voorzien zijn van een banderol — een papieren sluitzegel over de dop — om frauduleuze praktijken tegen te gaan. Sinds 2008 wordt hiervoor een rond etiket op de dop gebruikt.

Politiek conflict en weerstand

De nieuwe wetgeving stuitte op felle weerstand. Binnen de regering stonden de SPÖ, FPÖ en ÖVP tegenover elkaar. Vooral de ÖVP, die nauwe banden had met de wijnsector, verzette zich tegen de banderol en tegen de geplande beperking op opbrengst per hectare. Ze wilden alleen instemmen als ook de wijnbelasting zou worden verlaagd.

Bondskanselier Fred Sinowatz gaf geen gehoor aan die voorwaarden. De wet werd in augustus 1985 aangenomen, ondanks tegenstemmen van de ÖVP. Op 1 november ging het eerste deel van de regelgeving in. In de jaren die volgden moesten meerdere bepalingen worden aangepast of uitgewerkt, omdat sommige punten in de praktijk niet uitvoerbaar bleken.

Veelgestelde vragen

Wat was het glycolschandaal precies?

Het glycolschandaal was een groot voedselschandaal in 1985 waarbij bleek dat sommige Oostenrijkse wijnboeren diethyleenglycol, een giftige stof uit antivries, aan hun wijn toevoegden om deze zoeter en voller te laten smaken.

Waarom deden wijnboeren dit?

Ze wilden goedkope tafelwijn laten doorgaan voor dure kwaliteitswijn, vooral om te kunnen voldoen aan de Duitse vraag naar zoete wijnen. Het toevoegen van glycol maakte de wijn smaakvoller zonder dure productiemethoden.

Was het gevaarlijk voor de gezondheid?

In hoge doses is diethyleenglycol giftig. Sommige wijnen bevatten zulke hoeveelheden dat ze schadelijk konden zijn, maar de meeste gevallen veroorzaakten vooral milde klachten zoals misselijkheid of nierproblemen. Er zijn geen sterfgevallen gemeld.

Hoe werd het ontdekt?

Een onbekende man bracht in 1984 een fles wijn naar een laboratorium in Wenen en zei dat dit de vervalste wijn was. Daarna werden gerichte controles gedaan, waarbij de fraude aan het licht kwam.

Wat gebeurde er met de wijn die vervalst was?

Meer dan 23 miljoen liter wijn werd in beslag genomen. Veel ervan werd vernietigd of omgezet in industriële alcohol. Een deel werd zelfs in het riool gegoten, wat leidde tot overbelasting van waterzuiveringsinstallaties.

Wie waren de daders?

Vooral wijnboeren uit Neder-Oostenrijk en Burgenland waren betrokken. Sommigen werkten samen met chemici. In totaal werden 80 mensen gearresteerd en tientallen aangeklaagd.

Waarom werd het schandaal ook bekend in Duitsland?

Een groot deel van de vervalste wijn werd geëxporteerd naar Duitsland. Daar werd het soms vermengd met Duitse wijn. Duitse media maakten er veel ophef over, wat zorgde voor een internationale rel.

Wat was het gevolg voor de Oostenrijkse wijnexport?

De export kelderde met 95% en het vertrouwen in Oostenrijkse wijn raakte zwaar beschadigd. De VS verbood zelfs tijdelijk alle Oostenrijkse wijnimporten.

Is er sindsdien iets veranderd?

Ja, in 1985 werd een nieuwe wijnwet ingevoerd die strengere controles en regels oplegde. Elke fles wijn moest een banderol dragen als bewijs van echtheid. Ook kwam er een officiële marketingorganisatie om het imago te herstellen.

Waarom is dit onderwerp belangrijk om te bestuderen?

Het glycolschandaal laat zien wat er kan gebeuren als economische druk, zwakke controle en hebzucht samenkomen. Het is een voorbeeld van voedselveiligheid, fraude en hoe regelgeving ontstaat door crisis.